Qırımtatar milliy areketiniñ tarihında 1969 senesi ilk yaz ayınıñ 6-nda olıp keçken numayışnıñ ayrı yeri bar. Bugün, bu bir qaç daqqa, kerçek bir qaramanlıq olğanını aytmaq mümkün. Bu, Moskvanıñ merkezinde Mayakovskiy meydanında Kommunist ve işçi partiyalarınıñ Halqara toplaşuvınıñ ekinci künü oldı. İnsanlarnı meydanına narazılıq bildirmege ne mecbur etti — bunıñ aqqında Qırım.Aqiqattanıñ materialında oquñız.
1967 senesi avgustnıñ 17-nde Merkeziy Komitetniñ qararı qabul etildi, onda akimiyetniñ qırımtatar meselesine munasebetiniñ esas printsipi — qırımtatarlarnıñ şimdiki yaşağan yerlerinde, yani sürgünlik yerlerinde pekitilüvi aqqında aytıla edi.
Akimiyetniñ firqa qararlarını SSCB Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ 1967 senesi ilk küz ayınıi 5-nde çıqqan "Qırımda yaşağan tatar vatandaşları aqqında" fermanı ile resmiyleştirip, cemaatçılıqqa taqdim ettiler.
Yerli matbuatta ve SSCB Yuqarı Şurasınıñ "Vedomosti" resmiy neşirinde derc etilgen buyruq, devlet organlarınıñ qararlarını lâğu etip, "evelden Qırımda yaşağan tatar vatandaşlarına qarşı qabaatlavlarnı" lâğu etti, amma olar "Özbekistan ve diger ittifaqdaş cumhuriyetlerde tamır atqanını" bildirdi.
SSCB Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ 1956 senesi çeçek ayınıñ 28-nde qabul etilgen Fermanınıñ 2-nci maddesini qullanuv tertibi aqqında 494 sanlı qararında aytıla ki, tatar vatandaşları ve olarnıñ aile azaları bütün SSCB vatandaşları kibi bütün territoriyada çalışuv ve pasport rejimleri aqqında qanunlarğa köre yaşamaq aqqından faydalanalar.
Vesiqanıñ derc etilüv şekli özgün edi. Qırımtatar KPSS azaları davet etilgen firqa toplaşuvlarında, Ferman çıqarılğanı ve bu qarar soñki olğanını bildirdiler. Narazılıq bildirgenlerni, olarğa qarşı milletçi kibi repressiyalar qullanılacağı ile qorquzdılar. Bu kibi toplaşuvlar qırımtatarlar çalışqan müessiselerde ve işhanelerde keçirildi.
Reabilitatsiya Ferman içün adetiy olmağan açıqlanuv müitine, "tamırlaşma" aqqında tenbilev tezisine ve "evel Qırımda yaşağan tatar vatandaşları" etnonimine baqmadan, bir çoq qırımtatar Fermannı Vatanğa yol açqan kibi qabul etti. Lâkin Qırımğa ilk repatriantlarnıñ kelmesi milliy areketniñ eñ yaramay tahminlerini tasdıqladı: qırımtatarlar em qayd etmey ediler, em de 23 yıl evel olğanı kibi, olarnı yarımadadan quva ediler.
1967-1969 senesiniñ başı qırımtatarlarğa qarşı repressiyalarnıñ eñ yüksek seviyesi
1969 senesi ilk yaz ayınıñ 6-nda qırımtatar areketine eñ yaqın olğan insanlardan biri — aq qorçalayıcı general Petro Ğrıgorenkonıñ apiske alınması numayışqa sebep oldı
1969 senesi ilk yaz ayınıñ 6-nda qırımtatar areketine eñ yaqın olğan insanlardan biri — aq qorçalayıcı general Petro Ğrığorenkonıñ apiske alınması numayışqa sebep oldı.
Ğrığorenko 1969 senesi quralayında Taşkentte tevqif etildi, o, qırımtatarlar gruppasınıñ davetine köre, milliy areketniñ 10 faaliniñ mahkemesinde cemaat imayecisi olmaq içün kelgen edi. Ğrığorenkonı qorçalağan şiarlarnen, sürgün etilgen qırımtatarlarnı vatanğa qaytarmaq talabınen Mayakovskiy meydanına Enver Ametov, Zampir Asanov, Reşat Cemilev, Ayder Zeytullayev, İbraim Holapov ve İrina Yakir çıqtılar.
Enver Ametov i Reşat Cemilev
28 yaşındaki şoför Enver Ametov 1968 senesi quralaynıñ 12-nde Aqmescitte Qırım vilâyeti memuriyetiniñ vatanğa qaytqan qırımtatarlarğa qarşı yapqan zorbalığına narazılıq olaraq açlıq ilân etti. Altı künlik açlıqtan soñ Ametovnı, añsız alda, Qırımdan mecburen çıqarğan ediler. 1968 senesi ilk yaz ayınnuñ 27-de o, Aqmescitte, Qırım vilâyet icra komitetine memuriy organlarnıñ areketlerine qarşı narazılıq bildirgen bir gruppa qırımtatarı ile beraber militsiya hadimleri tarafından tutulıp alınğan edi, 15 künge apiske alındı. Apishanede o açlıq ilân etti ve 4 künden soñ Qırımdan quvulıp çıqarıldı.
Zampira Asanova
Ekim Zampira Asanova 1967 senesi Budapeştte Kommunist partiyalarınıñ Mesleat Şurasına qırımtatarlarnıñ taqip etilüvi aqqında muracaatnı imzalağanlardan biri oldı. 1967 senesi oraq ayınıñ 21-nde qırımtatar halqınıñ yigirmi vekili arasında o, KGB reisi Yuriy Andropov ve Kremldeki diger resmiy şahıslar tarafından qabul etilüvde iştirak etti. 1969 senesi quralayında SSCB vatandaşları taqımınıñ BMT insan aqlarını qorçalav komitetine muracaatını imzaladı.
37 yaşındaki müendis Reşat Cemilev 1950 seneleriniñ ekinci yarısından berli milliy areketniñ faali edi. O, Asanov kibi, 1967 senesi oraq ayınıñ 21-de Kremldeki körüşüvde qırımtatar vekilleri arasında edi. 1967 senesi ilk qış ayında Cemilev ve daa on bir qırımtatar Taşkent şeer mahkemesi tarafından Taşkentte 1967 senesi avgustnıñ 27-nde ve sentâbrniñ 2-nde qırımtatarlarnıñ mitingini ve numayışını teşkil etkenlerinde qabaatlanıp, bir yıl mecburiy işlerge mahküm etildi.
Ayder Zeytullayev
30 yaşındaki qurucı Ayder Zeytullayev de milliy areketniñ eñ faal iştirakçilerinden biri edi. O, qırımtatarlarnıñ vaziyeti aqqında dünya toplulığına muracaatnı imzaladı.
İbraim Holapov
32 yaşındaki şoför İbraim Holapov 1968 senesi arman ayınıñ 12-nde Aqmescitte qırımtatarlarnıñ oturış numayışında iştirak etti
Qırım vilâyet icra komitetiniñ yanında yerli akimiyetniñ vatanğa qaytmağa tırışqan qırımtatarlarnıñ aqlarını bozğanına qarşı narazılıq olaraq numayış keçirildi.
İrina Yakir
Aq qorçalayıcı Pötr Yakirniñ qızı İrina Yakir, numayış vaqtında dissident areketinde faal iştirak ete edi, muracaatlarnı imzalağan edi ve aq qorçalayıcılarnıñ "Şimdiki vaqialar hronikası" neşiri içün malümat azırlay edi.
1969 senes ilk yaz ayınıñ 6-nda saat 12:15-te Mayakovskiy abidesi yanında numayışçılar: "Yaşasın Leninniñ milliy siyaseti!", "Kommunistler, Qırımnı qırımtatarlarğa qaytarıñız!", "Qırımtatarlarğa qarşı taqiplerni toqtatıñız!", "General Ğrığorenkoğa azatlıq!" şiarlarını seslendirdiler.
Narazılar meydanda tek altı daqqa turıp oldılar
Narazılar meydanda tek altı daqqa turıp oldılar. Olarnı yaqaladılar ve Moskva İç işler nazirliginiñ taqiqatçıları sorğuğa çektiler. Asanov, Ametov, 3eytulayev ve Holapov militsiya ve KGB hadimleri ile beraberlikte Herson vilâyetiniñ Novoalekseyevka qasabasına yollanıldı. Demonstratsiya iştirakçileri apiske alınmadılar, ğaliba, Kommunistlerniñ Halqara toplaşuvı keçirilgeni içün.
Reşat Cemilev soñra böyle yazğan edi: "Sovet akimiyeti bizni böyle areketimiz içün afu etmeycek, dep emin edim... Biz dünya ögünde onıñ siyasetiniñ yalancılığını aydınlattıq, o, tek insan ve halqlarnıñ aqları boyunca qabul etilgen ve tasdıqlanğan halqara añlaşmalarnı degil de, öz devletiniñ Anayasasını da körmemezlikke ura... yaqın kelecekte meni apiske alacaqlarına iç bir şübem yoq edi.
Reşat Cemilevniñ aytqanları doğru olıp çıqtı, tezden onı apiske aldılar. Mayakovskiy meydanındaki numayışnıñ diger iştirakçileri de basqılarğa oğradı...
Vatanğa qaytmaq içün uzun ve zor daa ögde edi...
Bogdan Gubernskiy, Qırım tarihçısı
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.